کلیسای سن پیتر واتیکان، بزرگ ترین کلیسا و مرکز مسیحیت در جهان است. بنای با شکوه این کلیسا طی بیش از یکصد سال، به دست برجسته ترین معماران عصر رنسانس ساخته شده است.

باسیلیکای سن پیتر (پطرس قدیس) بر روی مکانی بنا شده است که برای مسیحیان ارج و قرب زیادی دارد. زیرا این مکان، محل تدفین نخستین پاپ، شمعون پطرس (درگذشت حدود سال 66 میلادی) رهبر حواریون است.

سن پیتر به عنوان اولین پاپ شناخته می شود و این خود دلیل محکمی است که دستگاه پاپی، کلیسای اصلی کاتولیک را در این مکان برپا کند.

امروزه کلیسای سن پیتر در کنار کلوسئوم، میدان کاپیتولین، میدان سن پیتر، میدان ونیز، قلعه سنت آنجلو، پله های اسپانیایی، معبد پانتئون، رومان فروم، طاق نصرت کنستانتین، فواره تروی و میدان ناوونا، جزو مهم ترین جاذبه های گردشگری شهر رم به شمار می آید.

تاریخچه کلیسای سن پیتر

در اوایل قرن چهارم میلادی، امپراتور کنستانتین که اولین امپراتور مسیحی رم بود، تصمیم گرفت تا یک کلیسا بر بالای تپه واتیکان بسازد. در آن زمان در کنار سیرک رومی مقبره ای قرار داشت که منصوب بود به پطرس حواری یا همان سن پیتر.

ساخت اولین کلیسا بین سال های 319 و 322 شروع شد. همچنین در سال 349 بنا تقدیس و نهایتا در سال 349 ساخت کلیسا به پایان رسید. برای ساخت این کلیسا تپه های اطراف را مسطح کردند و گورستانی که مقبره اصلی سن پیتر در آن قرار داشت ویران گردید.

باسیلیکای قدیمی شامل سالن اصلی به طول 85 متر و 4 راهروی جانبی بود. همچنین یک آتریوم وسیع و یک فواره در مرکز آن در جلوی کلیسا قرار داشت که توسط ردیفی از ستون ها (ستون بند) احاطه شده بود. برج ناقوس باسیلیکا هم در جلوی آتریوم قرار داشت.

ویدئوی شبیه سازی تپه واتیکان و باسیلیکای سن پیتر:

کلیسای جدید سن پیتر

در میانه قرن پانزدهم میلادی، ساختمان کلیسا در وضعیت بدی قرار داشت. لذا پاپ نیکولاس پنجم بازسازی و توسعه ی کلیسای سن پیتر را بر اساس طرحی از معمار معروف “برناردو روسیلینی” شروع کرد. اگرچه، بعد از مرگ پاپ نیکولاس، پروژه بازسازی کلیسا متوقف شد.

تا حدود نیم قرن هیچ پیشرفتی در پروژه اتفاق نیفتاد. تا اینکه پاپ جولیوس دوم تصمیم گرفت بازسازی را رها کرده و یک کلیسای جدید بسازد. بنابراین پاپ به “برامانت” دستور داد تا نقشه کلیسای جدید را طراحی کند.

پلان کلیسای جدید برامانت به شکل صلیب یونانی (صلیب یونانی صلیبی است که طول هر دو قسمتش برابر است) بود که گنبد بلندی در مرکز آن قرار داشت.

در سال 1506 پاپ جولیوس دوم کلنگ ساخت باسیلیکایی که قرار بود بزرگ ترین کلیسای جهان شود را به زمین زد.

بعد از مرگ برامانت در سال 1514، معماران مختلفی مسئولیت پروژه را بر عهده گرفتند و هر کدام تغییراتی در نقشه اولیه دادند. مهم ترین این تغییرات توسط میکل آنژ اتفاق افتاد که در سال 1547 و در سن 72 سالگی به عنوان سرپرست پروژه ساخت کلیسای سن پیتر انتخاب شد.

گنبد با شکوه امروزی کلیسا، طراحی میکل آنژ است. او همچنین تغییرات زیادی در بخش های دیگر نقشه کلیسا اعمال کرد. میکل آنژ می اندیشید که کلیسای سن پیتر آخرین و بزرگ ترین دستاورد عمر او خواهد بود. او به برادرزاده اش لئوناردو نوشت:

خیلی ها باور دارند – و خودم هم باور دارم – که خدا مرا برای این کار برگزیده است. به رغم کهولت، نمی خواهم از این کار دست بکشم. من به عشق خدا کار می کنم و تمام امیدم به اوست.

میکل آنژ، در مقام معمار، امیدوار بود طرحی نهایی بیافریند که پس از مرگش راه ایجاد هرگونه تغییری در آن بسته باشد. او گنبدی درخشان را به عنوان کانون کلیسا طراحی کرد.

طرح معمارانه گنبد میکل آنژ چنان عالی است که بارها در سراسر جهان از آن تقلید شده است. از جمله گنبد ساختمان کاپیتول در ایالات متحده که گنبد سن پیتر میکل آنژ منبع الهام آن بوده است.

در زمان مرگ میکل آنژ در سال 1564، فقط ساقه گنبد ساخته شده بود. نهایتا ساخت گنبد در سال 1590 (26 سال بعد از فوت میکل آنژ) توسط “جاکومو دِللا پُرتا” کامل شد.

همچنین به دستور پاپ پائول پنجم سالن اصلی کلیسا بزرگتر و نقشه آن به صلیب لاتین تغییر یافت. نمای اصلی کلیسا هم در سال 1641 توسط معمار “کارلو مادِرنو” تکمیل شد.

کلیسای جدید در سال 1626 توسط پاپ اوربان هشتم تقدیس شد. یعنی دقیقا 1300 سال پس از تقدیس کلیسای اولیه که توسط کنستانتین ساخته شده بود.

از آن زمان به بعد، کلیسای سن پیتر به مرکز مسیحیت تبدیل شده است و تعداد زیادی زائر و گردشگر برای بازدید و زیارت آن به رم می روند.

اگر از بالا نگاه کنیم، کلیسای سن پیتر شبیه یک کلید است. ممکن است این شباهت با کلیدهایی که در پرچم واتیکان وجود دارند اتفاقی نباشد!

میدان سن پیتر

در جلوی کلیسای سن پیتر، میدان سن پیتر قرار گرفته است. این میدان بزرگ بیضی شکل در میانه قرن هفدهم توسط معمار برجسته “جیان لورنزو برنینی” طراحی و ساخته شده است. این میدان در دو طرف توسط ردیفی از ستون های بلند و قطور احاطه شده است.

برنینی و دستیارانش 140 مجسمه از قدیسین تراشیده اند که بر روی نرده های بالای ستون های دور تا دور میدان نصب شده است. در مرکز میدان نیز یک ابلیسک مصری قدیمی قرار دارد که در سال 37 میلادی به رم آورده شده بود.

تنها نکته منفی در مورد ساختمان کلیسای جدید این است که اگر در میدان سن پیتر بایستید و به کلیسا نگاه کنید، نمی توانید گنبد با شکوه آن را به صورت کامل ببینید. توسعه ی ساختمان کلیسا که توسط مادرنو اتفاق افتاد، باعث شده است تا نمای گنبد از داخل میدان محدود شود.

ساختمان کلیسای سن پیتر

ساختمان کلیسای سن پیتر به تنهایی با شکوه و چشم نواز است. بزرگ ترین کلیسای جهان، 211.5 متر طول دارد (با احتساب ایوان جلوی کلیسا). همچنین گنبد کلیسا یکی از بزرگ ترین و با شکوه ترین گنبدهای جهان است که 42 متر قطر دارد و ارتفاع آن به 132.5 متر می رسد.

نمای غربی

نمای غربی (اصلی) کلیسا که از سنگ تراورتن ساخته شده است، اثر “کارلو مادرنو” است. کارلو نقشه های میکل آنژ را تغییر و عرض ایوان غربی را به 114.7 متر افزایش داد. همچنین بر خلاف نقشه میکل آنژ که در آن ستون ها در جلوی ساختمان قرار داشتند، ستون ها را درون دیوار ساخت.

نمای غربی کلیسای سن پیتر 45.5 متر ارتفاع دارد و در بالای آن مجسمه های 5.7 متری از حضرت مسیح، یحیی تعمید دهنده و حواریون (به غیر از سن پیتر) قرار گرفته است.  مجسمه پطرس حواری در حالی که کلید آسمان ها را در دست دارد، در جلوی نمای غربی قرار دارد.

در دو سمت نمای غربی دو ساعت بزرگ قرار دارند که توسط دو فرشته نگاه داشته شده اند و همچنین دارای تزئینات و تاج پاپی هستند. این مجسمه ها که در اوایل قرن نوزدهم اضافه شده اند، اثر هنرمند معروف “جوزپه والادیِر” هستند. در زیر ساعت سمت چپی هم می توانید ناقوس کلیسا را ببینید.

ایوان غربی کلیسای سن پیتر

از طریق پنج ورودی می توان وارد ایوان غربی یا هشتی (narthex) کلیسا شد.

این هشتی ها را جهت ایجاد سلسله مراتبی برای وارد شدن به صحن اصلی، در جلوی ورودی قرار می دهند.

در دو طرف هشتی که حکم لابی کلیسا را دارد می توانید دو مجسمه سواره از شارلمانی امپراتور مقدس روم و امپراتور کنستانتین را ببینید که توسط برنینی ساخته شده است.

از اینجا پنج درب برای ورود به داخل صحن اصلی کلیسا وجود دارد. درب اصلی که در مرکز قرار دارد، از جنس برنز است و در قرن پانزدهم توسط معمار و پیکرتراش فلورانسی، فیلارته، برای کلیسای قدیمی ساخته شده است.

درب سمت راست آن Porta Santa نام دارد که به معنی درب مقدس است و هر 25 سال یک بار باز می شود. به اعتقاد مسیحیان کاتولیک، مردمی که در سال یوبیل (هر 25 سال یکبار) از این در عبور کنند، تمام گناهانشان آمرزیده می شود.

فضای داخلی کلیسای سن پیتر

به محض ورود به داخل کلیسای سن پیتر، متوجه عظمت این بنا خواهید شد. مساحت کلیسا 15160 متر مربع است و می تواند 60 هزار نفر را در خود جای دهد.

تجملات داخل کلیسا نشان دهنده ثروت کلیسای کاتولیک در قرن 16 و 17 میلادی است. داخل کلیسا بناهای یادبود بزرگی قرار دارند که بیشتر آن ها توسط معمار برجسته تمام دوران یعنی جیان لورنزو برنینی ساخته شده اند.

یکی از مهمترین این تزئینات که در اولین نگاه نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند، آسمانه یا قبه تزئین شده بالای محراب پاپی کلیسا است که در ایتالیایی “بالداکینو” نام دارد.

آسمانه: یک قبه تزئین شده بر روی یک میز بلند است که معمولا با ستون ها محافظت می شود و یا یک شکل مشابه بر روی یک تخت سلطنتی یا مقبره.

این شاهکار هنری عصر باروک، با برنزهایی که از داخل سقف و مجسمه های بالای سنتوری معبد پانتئون استخراج شده بود، ساخته شده است. طراحی مارپیچی ستون های کناری نیز با الهام از ستون های مرمری که در سردابه کلیسای قدیمی وجود داشت صورت گرفته است.

در جلوی محراب پاپی، سردابه مطهر سن پیتر قرار دارد. جایی که ادعا می شود قبر این حواری مسیح در آن جا قرار داشته است. دور تا دور سردابه توسط یک ردیف نرده مرمری و 95 لامپ برنزی احاطه شده است.

مقبره سن پیتر دقیقا در زیر گنبد بزرگ کلیسا قرار گرفته است. کافی است سرتان را به سمت بالا برگردانید تا گنبد جادویی رنگارنگ شما را افسون کند.

این گنبد رنگارنگ از 16 قسمت (نوار) تشکیل شده است و بر روی چهار ستون سترگ استوار است. قسمت مثلثی شکلی که بین هر ستون و سطح مقطع گنبد وجود دارد، توسط موزائیک کاری های زیبا، حاوی تصاویر کاتبان چهارگانه انجیل، تزئین شده است. تاج گنبد و 16 پنجره بزرگ در پایین ساقه گنبد نیز نور داخل کلیسا را تامین می کنند.

در داخل گنبد عظیم کلیسا، سخن عیسی به پطرس، چنان که در انجیل متی آمده است، را با کاشی کاری طلایی به زبان لاتین، نوشته اند:

TV ES PETRVS ET SVPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM

تویی پطرس (صخره)، و بر این صخره کلیسای خود را بنا می کنم.

کاتولیک های رومی این سخنان را اولین حکم پاپی به پطرس، از طرف مسیح تلقی می کنند.

درون چهار تاقچه بزرگ که در ستون های گنبد تعبیه شده است، مجسمه های بزرگ پنج متری از هلنا، ورونیکا، اندرو و لانگینوس قدیس نگهداری می شوند. مجسمه لانگینوس قدیس توسط برنینی و بقیه آن ها توسط شاگردان و همکارانش ساخته شده است.

این مجسمه ها بر روی پایه های بلندی قرار گرفته اند که تقریبا هم قد خود مجسمه ها هستند. بالای هر طاقچه نیز قسمتی وجود دارد که اشیای مقدس مربوط به این چهار قدیس در آن به نمایش گذاشته شده است.

همچنین، در پای ستونی که مجسمه لانگینوس را دارد، می توانید مجسمه برنزی سن پیتر را ببینید. این مجسمه اثر هنرمند قرن سیزدهم، “آرنولفرو دی کامبیو” است. این مجسمه نزد مردم بسیار محبوب است و طبق یک رسم قدیمی، هرگاه از کنار مجسمه رد می شوند، دستشان را برای تبرک بر روی پای راست او را می کشند یا آن را می بوسند!

محراب نیم دایره (apse) کلیسا که در شرقی ترین قسمت آن و پشت محراب پاپی قرار دارد، دارای تعداد فراوانی از تزئینات باروک است. در مرکز آن صندلی متعلق به سن پیتر (Cathedra Petri) که بر روی دستان چهار تن از پدران کلیسا نگه داشته شده است قرار دارد.

صندلی و مجسمه های حامل آن بر روی یک تخت پادشاهی برنزی قرار دارند که بر بالایش یک پنجره بیضی شکل در بین تعداد زیادی از فرشتگان محصور شده است.

همچنین مقبره پاپ اوربان هشتم، در سمت راست این تخت، توسط برنینی ساخته شده است. مقبره روبروی آن، یعنی مقبره پاپ پاول سوم نیز اثر جاکومو دِللا پرتا است.

به نظر بنده، محراب شرقی کلیسای سن پیتر و تزئینات باروک آن، یکی از برجسته ترین قسمت های فضای داخلی کلیسا به شمار می آید.

باید اضافه کنم که تعداد زیادی مقبره و مجسمه های یادبود در کلیسای سن پیتر وجود دارد. یکی از برجسته ترین آن ها مقبره پاپ الکساندر هفتم آخرین اثر برنینی است. در این مجسمه پاپ زانو زده و در حال دعا کردن است.

زیر پایش مجسمه چهار زن و روبرویش مجسمه اسکلت برنزی طلاکاری شده با یک ساعت شنی است. ساعت شنی یادآور این اصل است که “تو خواهی مرد” و همچنین به پاپ نشان می دهد که عمرش به پایان رسیده است.

جالب است بدانید که یکی از مجسمه ها کاملا برهنه بوده و پاپ اینوسِنت یازدهم به برنینی دستور داده که که مجسمه را تغییر دهد و رویش را بپوشاند!

یکی دیگر از آثار هنری بارز در کلیسای سن پیتر، مقبره پاپ اینوسِنت هفتم است که در سال 1498 توسط “آنتونیو دل پولایول” تراشیده شده است. این پاپ تنها کسی است که مقبره اش از کلیسای قدیمی به کلیسای جدید منتقل شده است.

سوگ مریم (پیه­ تا) میکل آنژ

و اما معروف ترین مجسمه کلیسای سن پیتر، اثر جاویدان و شاهکار بی بدیل میکل آنژ، یعنی مجسمه سوگ مریم یا پیِه ­تا (Pieta) است. این مجسمه در بین سالهای 1499 و 1500 توسط میکل آنژ جوان و گمنام در سن 25 سالگی تراشیده شده است.

سوگ مریم تصویرگری سنتی مریم باکره است که جسد پسرش را در آغوش گرفته است.  این مجسمه زیبا در داخل نمازخانه باکره ی کلیسای سن پیتر (اولین نمازخانه در سمت راست صحن اصلی) قرار دارد.

برای میکل آنژ، این چالشی غیر معمول بود که مردی بزرگسال و تمام عیار روی دامن زنی بازنمایی شود. میکل آنژ برای این کار باید مریم را به بزرگی عیسی می ساخت. ولی اندام درشت او را زیر چین های لباس بلند و گشاد زن پنهان می کرد که زیر اثر تراشیده قرار داشت. به این صورت هر دو پیکره کاملا متناسب و طبیعی جلوه می کردند.

مجسمه سوگ مریم (پیه ­تا) میکل آنژ، تصویرگر دوشیزه ای بسیار جوان است که با آرامش نشسته. صورتش متین، ملایم و با محبت است. پیکر پسرش، مسیح، روی پارچه ای بر پاهای او آرمیده. سر دوشیزه خم شده، حجابی بر سر دارد و فقط دست هایش اندوه و فشار درونی او را می نمایانند.

مجسمه سوگ مریم تنها اثر میکل آنژ است که توسط وی امضا شده است. اگر دقت کنید می توانید نام میکل آنژ را بر روی شالبند حضرت مریم مشاهده کنید.

این اقدام میکل آنژ در واکنش به شایعاتی بود که کار او را به هنرمند دیگری نسبت می دادند. در سال 1972 یکی از بازدیدکنندگان با چکش به جان مجسمه افتاد و خسارات زیادی به آن وارد کرد. یکی از دست های مریم مقدس به طور کامل از آرنج جدا شد. تکه ای از بینی اش شکست و یکی از پلک هایش آسیب دید.

بعد از آن جریان، مجسمه آسیب دیده احیا و مرمت شد و برای محافظت بیشتر پشت یک شیشه ضد گلوگه قرار گرفت.

جورجیو وازاری درباره ی این اثر مهم می نویسد: “پیه تا الهام تمام استعدادها و نیروهای هنر پیکرتراشی است. در میان جنبه های مختلف زیبایی، همچون پارچه دامن مریم، بدن مسیح هم به بهترین شکل نشان داده شده است.

غیر ممکن است که بتوان پیکره ای ساخت که مهارت هنری بیشتری در ساخت آن بکار رفته باشد و یا بدنی برهنه یافت که جزئیات بیشتری از آن چه که میکل آنژ از جزئیات ماهیچه ها، رگ ها و اعصاب کشیده شده بر روی استخوان ها در بدن مسیح نشان داده، داشته باشد. و یا جسدی یافت که بیشتر از این جسد مرده باشد.

حالت دوست داشتنی سر مسیح، تناسب زیبای مفاصل دست ها و پاها و برجستگی رگ ها در جاهایی که لازم می نموده است، همگی به حدی شگفت و اعجاب آورند که باورنکردنی می نماید.

دست خلاق یک هنرمند، توانسته این بدن و این اثر را در یک چنین مدت کوتاهی بسازد. این واقعا یک معجزه است که یک تکه سنگ بزرگ بی شکل بتواند به کمالی این چنین تبدیل شود، به گونه ای که طبیعت ندرتا قادر است همانند آن را از گوشت و خون بسازد.”

نقاشی های داخل کلیسای سن پیتر

و اما کمی هم در مورد نقاشی های داخل کلیسا بشنوید. شاید ندانید ولی بیشتر نقاشی های فعلی موجود در کلیسا، نسخه های کپی از نقاشی های اصلی ای هستند که در موزه واتیکان نگهداری می شوند.

علت این امر هم رطوبت بالای داخل کلیسا بود که باعث تخریب نقاشی های رنگ روغن می شد. لذا بعضی از نقاشی ها با موزاییک جایگزین شدند. از جمله این کارها می توان به نقاشی تبدل عیسی اثر رافائل اشاره کرد که در سال 1774 توسط “استفانو پوتزی” بوسیله موزاییک کاری کپی شد.

کف کلیسای واتیکان توسط سنگ های مرمر رنگین پوشانده شده است. در نزدیکی درب اصلی می توانید سنگ بزرگ دایره ای شکل با رنگ قرمز (شبیه به رنگ سماق) را ببینید. در کلیسای قدیمی این سنگ در جلوی محراب اصلی قرار داشت و امپراتوران (از جمله شارلمانی در سال 800 میلادی) در هنگام تاج گذاری بر روی این سنگ می ایستادند.

همچنین در راسته ی مرکزی کلیسا نشانه های برنزی وجود دارد که در کنارشان اسامی کلیساهای دیگر مثل کلیسای سنت پائول لندن یا کلیسای جامع کلن نوشته شده است. این نشانه ها معیاری برای مقایسه اندازه (طول) آن کلیساها با کلیسای سن پیتر هستند.

در زیر صحن اصلی کلیسا نیز آرامگاه “Sacre Grotte” با بیش از 100 مقبره متعلق به پاپ های قبلی قرار دارد. این آرامگاه در زمانی که کلیسای جدید 3.2 متر بالاتر از کف کلیسای قدیمی ساخته شد ایجاد شده است. برای بازدید از مقبره پاپ ها می توانید از پله هایی که در کنار مجسمه لانگینوس قرار دارد استفاده کنید.

گنبد کلیسای سن پیتر و سکوی بازدید آن

گنبد باشکوه کلیسای سن پیتر که یکی دیگر از شاهکارهای میکل آنژ به حساب می آید، همچون تاجی بر سر کلیسای سن پیتر قرار گرفته است.

این گنبد بزرگ 42.34 متر قطر دارد و بر روی چهار ستون سترگ پنج وجهی استوار شده است. بر بالای این ستون ها ساقه گنبد قرار دارد که قبه گنبد را نگه میدارد. در پایین ساقه 16 پنجره مستطیل شکل نصب شده است.

16 نوار تشکیل دهنده گنبد که از بالای این پنجره ها شروع می شوند در بالاترین نقطه به یک دریچه در سر گنبد (آکولوس) میرسند. در بالای این دریچه تاج گنبد نصب شده است. سطح بیرونی تاج گنبد توسط ستون های کُرِنتی تزئین شده است.

تاج گنبد (Lantern) یک روبنای پنجره دار است که یک سقف یا گنبد را تاج می گذارد.

در قسمت پایه گنبد یک سکوی تماشا وجود دارد که از آن جا می توانید نمای پانارومیک از شهر رم را نظاره کنید. برای رسیدن به این تراس می توان از آسانسور یا راه پله استفاده کرد که البته هزینه بالارفتن از پله ها کمتر است!

همچنین می توانید به تراس گنبد رفته و از نزدیک گنبد عظیم کلیسا را تماشا کنید. و یا با ورود به گالری های داخلی از بالای گنبد نظاره گر فضای داخل کلیسا باشید که قطعا تجربه ای فوق العاده خواهد بود.

اگر بیشتر کنجکاو باشید می توانید به همین مقدار بسنده نکرده و از راه پله باریک، مارپیچی و طولانی بالا روید تا به بالاترین نقطه گنبد برسید. این راه پله در بین لایه درونی و بیرونی گنبد قرار دارد و لذا دیوارها کمی خمیده (مایل) هستند.

با وجود پرداخت هزینه ورودی و مسیر کمی دشوار آن، توصیه می کنم حتما خود را به بالای گنبد برسانید و از یکی از بهترین ویوهای شهر رم لذت ببرید.