قانون حمورابی را می توان به شایستگی سمبل و نماد تمدن بین النهرین قلمداد کرد. لوح حمورابی، یک اِستِل بلند از سنگ بازالت تیره رنگ است که به دستور شاه قدرتمند بابل یعنی حمورابی در حدود 3800 سال پیش ساخته شده است و نمونه ی ارزشمندی از هنر، تاریخ، ادبیات و مجموعه کاملی از قوانین دنیای باستان به شماره می آید.

ارتفاع قانون حمورابی 225 و عرض آن 65 سانتی متر است که در سال 1901 میلادی توسط ژاک دو مورگان فرانسوی در تپه شوش از خاک بیرون آورده شد.

دست یافته های بابلی شوش خیره کننده بود و خبر آن در محافل علم باستان شناسی و تاریخ در جهان شور و غوغای فراوان برانگیخت. از آن جمله لوح حمورابی یا قانون نامه حمورابی بود که آن را قدیمی ترین قانون نامه بشری می دانند.

این اثر را فاتحان عیلامی پس از فتح بابل به عنوان غنیمتی ارزشمند به شوش آوردند و آن را به نشانه پیروزی درخشان خود در کنار دیگر شاهکارهای بین النهرین در آکروپلیس شوش به نمایش گذاشتند.

این اثر که در پی کاوش های ژاک دو مورگان یافته شد، این بار به عنوان غنیمت باستان شناسان فرانسوی به پاریس و موزه لوور منتقل گردید. هر چند که بعدها یک نمونه بدلی (ماکت) از آن ساختند و به دولت ایران اهدا نمودند که اینک در موزه شوش نگهداری می شود.

بابلیان نیز همچون اکدی ها از نژاد سامی بودند. نامدارترین پادشاه بابل حمورابی (1792 تا 1750 قبل از میلاد) بود که احتمالا نامدارترین شاه در کل تاریخ بین النهرین بوده است. بنیانگذار این امپراتوری نیز خود او بوده است. در زمان وی بود که بین النهرین یکی دیگر از دوره های درخشانش را پشت سر نهاد و از همه لحاظ پیشرفت بسیار کرد.

اثر مهم و ماندگار زمان حمورابی که وی شهرتش را مدیون آن است لوح قوانین او یا همان قانون حمورابی است که از شاهکارهای هنری نیز محسوب می شود. در سال 1901 میلادی (1280 شمسی) ژاک دو مورگان این اثر را در حفاری های شوش پیدا کرد. این لوح مشتمل بر 282 ماده قانون بوده که به خط میخی روی سنگی از بازالت سیاه حک شده است. البته چهل ماده از آن تقریبا از بین رفته است.

در قسمت بالای لوح نقش مردوک یا شَمَش (خدای خورشید و خدای عدالت) را می بینیم. خدای خورشید که بر تختی نشسته و حمورابی که در مقابل وی ایستاده در حال گرفتن نشان شاهی از اوست که یک عصا و حلقه است و از نگاه خیره و دقیق شاه مشخص است که شَمَش در حال الهام قوانین به اوست. این قوانین که در پایین لوح حک شده اند شامل قوانین مربوط به ازدواج، خانواده، قوانین حقوقی، قوانین مربوط به کشاورزی و آبیاری هستند.

در زمان بابل بر خلاف دوره های قبل به خصوص زمان اکدیان نه تنها شاه خداگونه تصویر نمی شد، بلکه خدایان نیز شکلی انسانی تر به خود گرفته بودند. این لوح توسط یکی از کشورگشایان عیلام به نام شوتروک نخونته در حدود 1200 قبل از میلاد به شوش منتقل شد. احتمالا قسمتی از قوانین توسط شاه فاتح عیلامی و به منظور حک کردن کتیبه خود بر این استل ارزشمند از بین رفته است.

مجموعه قوانین حمورابی را، با توجه به زمان تدوین آن، از شاهکارهای قانون گذاری می دانند. کشف سنگ قانون حمورابی به ادعای کسانی که قوانین روم و یونان را تنها منبع قوانین فعلی و برجسته ترین آن ها می دانستند، خاتمه داد. البته باید اشاره کنم که قانون نامه حمورابی، نخستین نظام ثبت قوانین نبود. باستان شناسان لوحه ای متعلق به سرآغاز سلسله سوم اور یافته اند که قوانین اورنمّو بر آن نوشته شده است.

گفته اند مجموعه قوانین حمورابی پس از ویرانی سومر، از روی قوانین قدیم سومری ها و عادات و رسوم آن ها نوشته شده و بیشتر مندرجات آن از مجموعه قوانینی که پادشاه اور تدوین کرده بود، اقتباس شده است.

پایه قوانین حمورابی، متکی بر مذهب و خواست پادشاه و امیال و خواسته های نفسانی این و آن نیست، بلکه بر مبنای رعایت عرف و عادت و سنن جاری و رعایت منافع اجتماع تدوین و مقرر شده است.

متن قانون حمورابی شامل یک مقدمه و یک موخره، به صورتی ادبی و مسجع است. در بین مقدمه و موخره، مجموعه قوانین قرار دارند که در 49 ستون عمودی به خط میخی اکدی نگاشته شده است. حمورابی در مقدمه این قوانین می گوید که:

وی عدالت را برای فراگیر شدن در کشور، نابودکردن تبهکاران و تباهی و این که قدرتمداران بر ضعیفان ستم نکنند، خواسته است.

282 قانون، احکام و کیفرهای متخلفان را مشخص کرده اند. قوانین جنایی بر اساس انگاره “چشم در برابر چشم” است. قوانین دیگر بر فروش کالا و برده، سرقت، رفتار سربازان، مالکان و مستاجران، پس انداز و وام، ازدواج و طلاق، ارث، پزشکان و دامپزشکان، اجاره قایق، چارپا و کارگر نظارت دارند. در پایان این فهرست قوانین، حمورابی دلیل خود را برای تدوین این قوانین شرح داده است:

باشد تا مردی که به او ظلم شده یا رنج و درد و شکایتی دارد، در برابر سنگ نوشته من بایستد … و باشد تا کسی کلمات مرا که بر این سنگ یادبود حک شده، برایش قرائت کند.

در موخره این مجموعه قوانین، حمورابی نوشته است که وی حقیقتا به هدفش دست یافته بود.

ویل دورانت، مورخ نامی، در باره قانون حمورابی آورده است:

روح این قانون بزرگ به مدت پانزده قرن با همه تغییراتی که در کشور پیش آمد، نافذ بود. فقط در پاره ای از اوضاع و احوال تغییرات جزیی در آن داده شد.

مواد قانون حمورابی

قانون های 1 تا 5: درباره اصول محاکمات.

قانون های 6 الی 25: درباره دزدی و مجازات دزدان.

قانون های 26 تا 41: درباره وظایف کارکنان دولت.

قانون های 42 تا 65: درباره امور کشاورزی.

قانون های 66 تا 99: محو شده است و از آن ها اطلاعات ناقصی در دست است.

قانون های 100 تا 127: درباره تجارت، قراردادها، بدهی ها و خرده فروش هاست.

قانون های 128 تا 191: قوانین مربوط به خانواده.

قانون های 192 تا 214: درباره مجازات و قصاص.

قانون های 215 تا 252: درباره حقوق حرفه ای پزشکان، معماران، کشاورزان و دهقانان.

قانون های 253 تا 277: درباره اجاره.

قانون های 278 تا 282: درباره برده داری.

نمونه هایی از قوانین حمورابی

• اگر کسی شخصی را متهم کند و متهم شده به رودخانه برود و در آب غرق شود، اتهام درست بوده و اتهام زننده خانه متهم را صاحب می‌شود. اگر رودخانه بی گناهی متهم را ثابت کند و او بدون آسیب بیرون بیاید، اتهام زننده به مرگ محکوم است و متهم خانه اتهام زننده را صاحب می‌شود. اگر شخصی اتهام جرمی را نزد بزرگان (پیران) بیاورد و نتواند اثبات کند، اگر اتهام جرم بزرگ باشد مجازات او مرگ است.
• اگر شخصی چیزی را از معبد یا دربار بدزدد هم دزد و هم دریافت کننده جنس محکوم به مرگ هستند.
• اگر کسی از پسر یا برده مرد دیگری بدون شاهد یا قرار داد چیزی بخرد، طلا یا نقره، برده مرد یا زن، گوسفند یا گاو، خر … فرد خریدار در حکم دزد است و به مرگ محکوم است.
• اگر کسی گله یا گوسفند یا خوک یا بزی بدزدد و آن متعلق به خدا یا دربار باشد باید ۳۰ برابر بپردازد.
• اگر متعلق به مرد آزاد دیگری باشد باید ۱۰ برابر بپردازد و اگر چیزی برای پرداخت ندارد به مرگ محکوم است.
• اگر کسی جنسی را از دست بدهد و آن را در مالکیت دیگری بیابد و این شخص ادعا کند که آن را از بازرگانی و در برابر شاهدانی خریده، و صاحب مال نیز ادعا کند که شاهدانی دارد که شهادت دهند این جنس از آن اوست، آنگاه باید خریدار تاجر و شاهدان خود و مالک نیز شاهدان خود را بیاورد و قاضی شهادت آن‌ها را بیازماید. در اینصورت تاجر دزد به حساب می‌آید و به مرگ محکوم است.
• اگر خریدار تاجر و شاهدان را نیاورد و مالک شاهد بیاورد، خریدار دزد است و به مرگ محکوم.
• اگر مالک شاهدی نیاورد در آن صورت او بدکار است و به مرگ محکوم.
• اگر شاهدان در دسترس نباشند، قاضی فرجه شش ماهه‌ای می‌دهد و اگر در آن ۶ ماه نیز شاهدان نیایند، فرد بدکار است و باید جریمه بپردازد.
• اگر کسی برده مرد یا زنی از دربار یا از مرد آزاد دیگری را در خارج از دروازه شهر بگیرد، او به مرگ محکوم است.
• اگر برده مرد یا زن فراری از دربار یا متعلق به مرد آزاد دیگری به خانه کسی بروند و او آن را به محل اعلان عمومی نیاورد رئیس خانه به مرگ محکوم است.
• اگر کسی برده مرد یا زنی را در مناطق بیابد و آن را به صاحبش برگرداند صاحب برده باید دو شکل نقره به فرد بپردازد.
• اگر برده از گفتن نام صاحب خود خودداری کند باید آن را به قصر آورند و جستجوی بیشتری شود تا او را به صاحبش باز گردانند.
• اگر کسی سوراخی به خانه‌ای حفر کند (برای دزدی) شخص در برابر همان سوراخ باید کشته و دفن شود.
• اگر از کسی دزدی شد و دزد گرفته نشد او باید با سوگند آنچه از او دزدیده شده را بیان کند و جامعه یا آنکه در محدوده قدرت او این دزدی رخ داده باید دزدی را جبران کند.
• اگر شخصی دزدیده شد، جامعه باید یک مینا نقره به بازمانندگان شخص بپردازد.
• اگر آتش خانه‌ای را ویران می ساخت و کسی که آمده بود آتش را خاموش کند چشم به مال صاحبخانه داشت و آن مال را تصرف کرد باید خود در آتش افکنده شود.
• اگر سردسته یا سرباز معمولی ای که باید به فرمان شاه به جنگ می‌رفت، سربازی را اجیر کند تا به جای او به جنگ رود، اگر از پرداخت خودداری کند آن سردسته/سرباز به مرگ محکوم است و فرد اجیر خانه او را صاحب می‌شود.
• اگر شخصی مزرعه خود را به نرخ مشخصی اجاره داد و پول را دریافت کرد ولی هوای بد محصول را از میان برد خسارت بر عهده کشاورز است.
• اگر کشاورز به دلیل نا موفقیت در سال نخست کشت را به دیگری بسپارد، مالک نمی‌تواند ایرادی بگیرد و مطابق قرارداد سهمش را در پایان دریافت می‌کند.

برخی قوانین مربوط به روابط خانوادگی

• اگر کسی به دلیل قرض که پرداخت نکرده خود، همسر، پسر یا دخترش را بفروشد یا به کار اجباری بفرستد آن‌ها تا سه سال باید برای کسی که آن‌ها را خریده کار کنند و در سال چهارم آزاد می‌شوند.
• اگر مردی همسری بگیرد ولی با هم آمیزشی نداشته باشند آن زن همسر او نیست.
• اگر زنی با مرد دیگری رابطه داشته باشد، باید هر دو با طناب بسته شوند و به آب انداخته شوند. ولی شوهر می‌تواند زن خود را ببخشد و شاه بردگان خود را.
• اگر مردی به همسر باکره کسی را که هنوز در خانه پدرش زندگی می‌کند دست درازی کند، مرد به مجازات مرگ می‌رسد.
• اگر زنی متهم به رابطه نامشروع شود ولی در حال همخوابگی دستگیر نشده باشد، آن زن باید برای شوهرش در آب رودخانه بپرد.
• اگر مردی در جنگ اسیر شود و در خانه او وسیله معاش هست ولی زن او خانه را ترک کند و به خانه دیگری برود، آن زن باید به آب انداخته شود.
• ولی اگر در خانه معاش نیست و زن به خانه دیگری برود، بر زن گناهی نیست.
• اگر مردی بخواهد از زنی که برای او فرزند آورده است جدا شود باید علاوه بر جهیزیه او بهره مالی مزرعه، باغ و منقولات را به او بپردازد. زمانی که او بچه‌هایش را بزرگ کرد، بخشی از آن به فرزندان تعلق می‌گیرد، معادل آنچه به یک پسر تعلق می‌گیرد، با او می‌رسد. و او می‌تواند با مرد مورد علاقه اش ازدواج کند.
• اگر مردی بخواهد از زنش که از او دارای فرزندی نشده جدا شود باید معادل پول خرید او و همچنین جهیزیه‌ای که از خانه پدرش به همراه آورده را به زن بپردازد و از او جدا شود.
• اگر برای خرید او قیمتی نپرداخته باید معادل یک مینا طلا به عنوان هدیه بپردازد.
• اگر زن مردی که در خانه او زندگی می‌کند بخواهد که از او جدا شود، یا در قرض فرو رود، یا تلاش کند خانه را ویران کند یا شوهرش را نادیده بگیرد یا از نظر قضایی محکوم باشد، اگر شوهر بخواهد که او را آزاد کند لازم نیست که به او مبلغی بپردازد ولی اگر شوهر او را آزاد نکند و زن دیگری بگیرد، زن اول باید در خانه شوهر به صورت خدمتکار باقی بماند.
• اگر زنی با مردی ازدواج کند و به او یک خدمتکار بدهد و برای او فرزند بیاورد، و آن مرد بخواهد زن دومی بگیرد، نمی‌تواند.
• اگر مردی زنی بگیرد و از او بچه دار نشود و بخواهد زن دومی بگیرد و او را به خانه بیاورد، زن دوم هرگز نباید به جایگاه زن نخست (مرتبه) باشد.
• اگر زن مردی بیمار شود و مرد بخواهد زن دیگری اختیار کند، نباید زن نخست را از خانه اخراج کند بلکه باید در خانه‌ای که ساخته نگه دارد و او را تا زمانی که زنده است حمایت (مالی؟) کند.
• اگر این زن نخواهد در خانه مرد بماند، مرد باید جهیزیه او را بپردازد و او را به خانه پدرش بفرستد.
• اگر زنی که در خانه مردی زندگی کرده با مرد توافق کرده باشد که هیچ بستانکاری نتواند او را بگیرد، اگر مرد پیش از ازدواج قرضی داشته، پس از اینکه زن به خانه وارد شد بستانکار نمی‌تواند او را بگیرد. همچنین اگر زن قرضی داشته باشد، بستانکار نمی‌تواند شوهر او را دستگیر کند.
• اگر کسی با مادر یا پدر خود زنا انجام دهد، هر دو فرد سوزانده می‌شوند.

متن کامل قوانین حمورابی به زبان انگلیسی (ترجمه L. W. King): دانلود فایل PDF

اگر قصد بازدید از موزه لوور پاریس را دارید، حتما مطلب راهنمای بازدید از موزه لوور را مطالعه کنید.

مطالب بیشتر در مورد شاهکارهای هنری موزه لوور:

مجسمه ونوس، الهه عشق و زیبایی

مجسمه نایکی، پیروزی بالدار ساموتراس

تابلوی نقاشی آزادی، هدایتگر مردم

تابلوی نقاشی تاجگذاری ناپلئون

مجسمه پسوخه با بوسه کوپید زنده می شود

بز کوهی بالدار، اوج ظرافت هنر هخامنشی